|
Folk tale of Ewen
by Natajmina, Ekaterina Lukinichna
Source
|
|
оон этикэн эӈэjэ оодiн
|
з̌оғрiмыкан бэj тунӈан-да хүтын күчүкэр-ээ!
хiiкутiч адi-вутта гiлракан бивээттын-э. адiмакан гiлракан
њүӈүн-гү, тунӈан-гу... jаав-да гэлнэн дөөнрытки өмнэкээн-ты.
энни-дэ мунрукан дығэн иныӈү бакрыз̌i
тадук-та iлан инэӈү аач з̌эпчэлэj
з̌уукiчњун-да з̌алурi эрэғлэ халгыњ.
атiкааӈын-да халгыњ ӈэндээн ханчааннi хүрүлни халгыњ-да оодды,
хэргэлни-ткэн үӈӈөөтты тэғэччөөтты.
өмнэкээн-ты, тар тэғэлэ ӈэнрын-ыси. jаак-та, кабiав-да аачча.
њаан з̌оғрi аргыз̌iн хiiлаз̌аанрын өмнэкээн-ты гөөнни,
''үӈдээкү.'' jааклiн өмын тообаран-гу jааӈ-гу бивээттын,
ӈээлыммыкэн ӈонамач үӈнээтти, ӈонамач ислээтти.
тарӈi-ткан иннөөччөөттын. тар нөкичээрби,
өөрып бэjjэкэн. өмнэкээн-ты. нөсэғчэн бэj
энни њаан хүнӈычэкын-дэ
тиэк бичэj энни iiлкан хағдi бис.
атiкааӈын-да ээвсыч эдээj-дэ аiлду ӈүүнэч
этил з̌оғрiвул-дэ
эстын үӈ эӈэjээлдүли-дэ эстын ӈэннөөтты.
мээркэр-њун биз̌з̌өөтты, jаакакаарз̌i-дэ,
''эгз̌эндүлэ тэӈкэлэ ӈэндээкү,'' гөөн. ''тарак тала бүjүн-дэ бинни. jаав бүjүнни?'' jааккав iiркiн иинни тэӈкэ доолан. ''эрэj! iiркiн ииссивэн-иэ! jаак-ка тиэк њэкрын? мiаӈчiз̌iлрiн. ''эррө!'' гөөнни, ''jаак њэкрын? бидээн ӈэндээкү jаак-ул бидээн. тар бии тарав-да төөjэв jаамi иттым,'' тарак jаак-ка iлаттiн. ичиснын, ''маата,'' гөөнни, ''эүски эмни-ээ!'' гөөнни ӈэнрын jааз̌iлрын? jаккав-да тарак төөр нөкичээн үрээчин. гөөвээтты нөкичээн үрээчин. jаак-ка? хэвки-гү ороннi, jааӈын-гу. гөөнни, ''минү аjлi.'' хiiкутiч магз̌iлi эгз̌экэjэ асыпар аач мудна магз̌iлi хiакiталi бүүдыллөн ээjдү өөњэрин. эли-дэ, эли-дэ асукутмакан бiлгаттi хүрүкэ бiлгаван учуз̌iлрын, ''маавуддым,'' гөөнни. магз̌iлi, гөөнни, ''минү бэлли. адiв-да тiiкiчав денигаӈгас бөөз̌им, эрэв төөjэв гiдларакас.'' њаан төөjэ өөрып гөөнни, ''этээнри,'' гөөн, ''минү-њүн мааз̌iн хии-дэ,'' гөөнни, ''ээjдү хүрүлби-дэ з̌эбэвз̌инри. төөр эрэли,'' гөөнни, ''эрэк маанз̌iн ээjдү бэjү.'' гөөнни, ''бии,'' гөөнни, ''бии,'' гөөнни, ''үӈз̌ин.'' ... үӈыз̌илрин. jааз̌iлрiн-кы? мулгачiз̌iлрын. ''төөjэ,'' гөөнни, ''эрэв,'' гөөн, ''төөjэв, эмдиз̌и мулгаттан. ''эрэв-гү,'' гөөнни. гiдлатын өмнэкээн хоӈалрын. ''элэкэн-нү,'' гөөнни, ''минү гiдлалi. аjавмi-њун.'' төөр бэин-њүн эсэкэтэн иимсы.'' њаан тар. үӈрын. мулгаддын. гөөнни, ''эрэк аjз̌iтта магз̌iлiду бiлгiлi з̌эбүвз̌икүрив. өмнэкээн-ты. өөрыпкэjэ бэj гөөнни, ''магз̌iлi бидээн хинү бэлдээкү.'' гөөнни, ''минү-њүн бэлми таддала хулкаjа чiiдадукун мүкӈээнри. өмнэкээн, гөөнни, ''тиэк хинү бэлз̌им.'' төөjэв эртэки аjмакањ гөөнни үн. ''тообаӈаj хэлбэттым.'' эгз̌экэjэ магз̌iлi. өмнэкээн-ты магз̌iлiв хооныснын, адiрман-да эсээмикэн үчүрүкын тиэк-эн тар ээjдү хiакiтав киивин өмнэкээн-ты, хэтэкэнни өөрыптэки. jаамi-ккан үныт гүргылдын, хааӈӈон хитындү хоонамалчiн бүүдыллэн. хiiкутiч эддэкэнни эгз̌экэjэ бiраакчаан тадук эjэснын чүүстүкүн. өөрып магз̌iлi чүүстүкүн. њаан өмнэкээн-ты. тиэк гөөнни, ''аiнрi. эрэк, гөөнни, төөр бэj оон мануддааj њэкрым. эрэк иныӈү...,' гөөнни, 'мааз̌i...' бии,'' гөөнни, ''эрэк үӈыддым итүддым, эрэк,'' гөөнни, ''маназ̌iлз̌iн ээjдү аiнрi тиэк. jаак бисынри.'' гөөнни, ''з̌оғрi бисым.'' ''хаарым,'' гөөнни. ''з̌оғрiву. тунӈан хүтыс. тунӈан-да гiлракас.'' гөөнни, ''эӈэjэ тэғэнүк намгiдаадук эмрым-ээ.'' тар уртакакаам бөөн. гөөнни, ''тиэк эрэв кармандулаj хiњнi. адiв?'' ''тунӈан иныӈү,'' гөөнни, ''аач з̌эпчэлэj.'' ''хаарым,'' гөөнни, ''з̌эмыддивүс. эрэв тар эмикэн ниитки-дэ тээлэӈгырэр, эрэв,'' гөөнни, ''хултаӈз̌iм. мүӈгырэли з̌эбз̌эн атiкааӈас. хүрүлди-дэ эмикэн ичүвкэн. тар jаак-та оодакан, миинэ эркэт миинэ хоiчiмӈы. миинэв эмикэн коолгырар.'' тар, гөөнни, ''ирэв-лү миинэв гүз̌эjлэз̌ин, миинэчэкэм тар ииғын-тэкэн ииғэттын.'' гөөвэтты ''күпецылдүлэ үниjз̌им. эӈэjээлми.'' гөөнни, ''эз̌и эмикэн тачiм-ур њөғӈэрил.'' эр өөрыпыӈын-кынэ магз̌iлiӈын төөрэснын, эр тиэк хиндү-дэ мудан тар. көкэрин. дiлаӈанз̌ан хоонрiн адiрман-да. хитындү дүрыттин тарав њаан үӈынмыр чүүсынмыр бiраакчаан ооднi. њаан тар. ''эмикэн,'' гөөнни, ''миинэв аjавулз̌iнрi. тар з̌уулаj ӈэнриз̌и з̌ууз̌i њэктээj. тар.'' ''этээм,'' гөөнни. ''тар,'' гөөнни, ''тиэк ӈэнз̌инри. миинэмнин нүүдӈээнри. нүүз̌з̌инри тиэк. нүүддиз̌и,'' гөөнни. ''ӈэнэмнин,'' гөөнни, ''атiкаӈчаан з̌уултаз̌iлрыкын гiркаваатӈаанрi, з̌уувус, үрилдиз̌инри. њаjiда эчин нүгдывүччин. тар тала. тар тала jааӈгаj-да бакчiнрi. тар iссоон,'' гөөнни, ''аамрык з̌ууткij иинӈээнри. тарбыч хүклэсы... үринз̌инри. мiан иныӈү,'' гөөнни, ''тарав эрығлэ эмикэн эр үӈыч хiӈграӈаанрi ораатыч. тар удлаj эчин iлукаанз̌iнрi. тиэк,'' гөөнни, ''хiаву з̌эмсынрыкыс-ычис.'' тар њаан хөррын. ''тиэк,'' гөөнни, ''тар гөөнчэв эмикэн омӈыр. миинэв эмикэн коолры. коолмi тиэк,'' гөөнни, ''эмикэн хооjањун,'' гөөнни, ''коолгырар. тарак-такан,'' гөөнни, ''тарав-вул,'' гөөнни, ''эсэкэс тээлэӈры,'' гөөнни. ''үӈытмыкэн хағдiкмыкан иинз̌инри тар. тиэк тарав уртаӈчаамi эмикэн бэрығрэр.'' њаан тар з̌ууткij хөррын. өөрэпэлӈи-дэ дүрүчиддиз̌и магз̌iлiӈiз̌i iталз̌аанбан хитындү хоонран тообаӈаз̌i калтыкрiз̌i. тар өмнэкээн-ты, њаан тар з̌уулаj ӈэнрын. атiкаӈчааннi гөөнни, өөрып-тү ӈөөjэкэчээнз̌и чакалрiн урты, гөөнни, ''эрэв мүӈгэрэвүр хэрлэн нээли. эмикэн jааруткарар. эчин-ты бидээн. магз̌iлiв,'' гөөнни, ''маарым. тиэк дэрисэнсөрин-ыси.'' өмнэкээн-ты нүүдды эри. үӈрын-тыкээнин нүүлгын-тыкээнин тиэк гөөнни көjээчилрин jаамi өөтэрэпэӈын төөjэӈын гөөнчээн үрээчин мэгдивүтти авлантымыкан аjмыкан төөр. гөөнни, ''тиэк үӈыдли, үӈыдли.'' ''jаадлi-ккы?'' ''з̌уултадлi.'' бидээн мээӈкээн-дэ, ''jааккакарбу хии мооӈавур њэкӈээнри.'' ӈiаскi хэтэкэнни. ''эр jаамi мэгды?'' көjээчилрын. jаамi нүгдэ з̌уун. өмнэкээн-ты тар хiiкутiч нүгдээӈгэj аач тэдлэ бакрын. нөсэғэj аллачаман өмнэкээн-ты иӈымылчириз̌и з̌ууткij үлрэӈчэӈэj-тыкэн инэснэн. хiiкутiч, ''jаала бакынрi-а?'' гөөнни, ''эр эрдэ-мыллэ өмнэкээн-ты хiiкутiч хiнмач,'' гөөнни, ''инмыв эмүли.'' хаакамалчiн. өмнэкээн-ты ораатач хiнрын, өөрэпы нүгдэӈи. iлактijа хiiкутiч нүгдээмкыр iлачiддын хооттыкij түтүснын. ''элэ,'' гөөнни, ''тиэк биддэн? эрығлэ,'' гөөнни, ''мiан тунӈан з̌үлык иныӈү нүүлгэрыӈээнри. тар тарак-маар,'' гөөнни, ''мээнкэн иччинри.'' өмнэкээн-ты. њаан тар. үӈрын. биз̌илрын. эр гөөнни-дэ ээjдү үӈрын абдукрiз̌i үӈрын икыриӈи-дэ хүүриз̌и ээjдү гулырiз̌i-ддэ њаан-да тiмiна нүүддын. гаасiмiч тiмiна iсыӈынз̌аj итнэн. jаамi чiiдалiн магз̌iлi үӈүччээн уучiкачiтта iманралi. тарiт-тыкан iсыӈз̌iн ӈээлыччээн. тачiн эрығлэ, эрығлэ тачiн-та ормi хээjэлэн тачiн-та нүүгдэӈынз̌эj iсiӈынз̌аj нээвээттын, мiан иныӈү тачiкын-ты хөлүр магз̌iлiл. энни асукут-мыкан ӈэнүввөөттын. эрэғлэ тачiн этүн эрығлэ тар мiан тунӈан хүлүкү инэӈү бисиз̌и үӈрын, гiркавааттын гөөнни тиэк-кыл гөөнни мээн төөрыӈнэj ӈэнрын-ыси. њаан эӈэjээл удлiтын хаӈаарлiтын гiркан, гiркан. гiркавааттын, мээн з̌ууз̌i эр њаан үлрыӈын-гыл өөрыпэл jаамi, үӈымкыр өкысчиддын њамукаамкыр, эӈүхи... њамукаамкыр энкэмкыр. ''эрэj,'' гөөнни, ''орӈаj бии гадааку.'' өмнэкээн-ты хiiкутiч элгэсчиз̌илрын гiлракчаарбу гадiз̌i үӈрын тиинмэич гөөнни ''үӈдээкү инњэj,'' гөөнни, ''орӈавур тиэк њамукаам бакрым.'' jаачаав њэбүкэ гөөнни куӈаӈалнi хэбз̌элыдды-си. њаан чэкынз̌и үрын үӈӈөөттын. iманрала хаамрiз̌i үличчөөттын. тарбыт-та үрымкыр-тыкэн ооднi. њаан тар. тарбыт-та аллачааннi орааттакi њамалрiдун-да өмнэкээн-ты үсикэн тиэк з̌үлдэлэ түүчэклэ. энин з̌өөрбү хоонӈычаам њамукаамыкылз̌i хүтүнз̌и өөрэпэӈэн үӈэӈэн хоонӈычаӈынз̌а чэӈгэӈээнз̌э, тар тадук ӈүүныч эрэғлэ ороннi абылла анӈанна хiiкутiч ӈээлым асукут тiiкiча хүлыкын ооднi. хүрүлни-дэ ээjдү бэилдү оод. эрэғлэ мээнмэjз̌и бивээттин. њаан эчин-дэ бэилдү-дэ ноӈан-гал њаан з̌оғрi битлэ ээjдү бөөвээттын. тарбыт-та эӈэjээлдү хөлнилрын. ''маата,'' гөөн ''jаала њаан,'' гөөн, ''хии эсикэн оодiз̌i баканрi эӈэjээлэнри. гөөнни, ''њаан энни-кы хэвки бөөр, эсэм хаар. њаан эриjэкэндүкү њаан мээнкээндү-вүл,'' гөөн, ''хэвки бөөчэн. jаала бии бакчiм?'' ''амансi-да аманнi-да хүн,'' гөөнни, ''өөсэлсын тиитэрэп-тэкүн з̌оғрiл биситын. хиикээн эӈэjэ оодынрi.'' jээттиз̌и эрығлэ укал тачiн тээлэӈӈөөттын өөрып, њаан тар хағдi оодыз̌i атiкааӈтакij тээлэӈ гөөнни, ''таракам тачiн њэкрив.'' гөөнни, ''манруӈаанрi эмикэн тээлэӈгырэрэ.'' хүрүлтыкиj-дэ энни тээлэӈӈөөтты. өмнэкээн-ты. тар хағдiмыкан ооднi экичү-дэ эсэмич ороннi ээjдү хүрүлни-дэ эӈэjээл оод. мээркэтыкэр оод хүркэӈылкэл. акынњумi үӈнэ бивээттэн. тар хэргэњүн хэргэн, асi асааткаӈылнi-да миэрнитын-дэ ээjдү-дэ маатакалнi-да аiнлар ээjдү мээркэл орылкал оодiтын. бэjз̌и-дэ з̌авуттын. тар, өмнэкээн-ты, бидээн jааз̌iн. гөөнни, ээjдү бэил, эӈэjээл эмры. гөөн, ''хии этээнри њуутмары,'' гөөнни. атiкаӈын гөөнни, ''эсөли њуутмар, куӈал њэктээтын. эр хағдi оодын-ысi. этикээн, њүүритин-дэ дiлан њообаты оодiн.'' атiкаӈын-да гөөнни ''элэкэн-эси. гөөнни, ''бидээн њуутмадааку. тиэк өмниғэj этээм,'' гөөнни. ''хағдi оодым бүттэнни з̌үлэски куӈал мээркээл њэктээтын, тиэк өмниғэj хааракалбi њуучмару итнэдээкү.'' өмнэкээн-ты з̌аалнi-да күпесал-да њуучiл, городтакi хөрры. ''касығз̌iм њаан њөөрэкын тоғi дүрүткэттым.'' гөөнни ''эз̌и хөркылээ. jаав гэлнэз̌инри?'' jаамi тар тоғ хиӈкэн? ''эв,'' гөөнни оролбi њүүмэвз̌ими. эмгүњ њэкрын. ээjдү эмгүњ њоотмаар гөөнни, ''эмикэн з̌оғрiлдула ииғрыӈээнни эмикэн эӈэjээлдүлэ.'' атiкаӈын өмнэкээн-ты хооjакаjа бакалдыдды-сi. њаан эӈэjээл њуучiл хааракалтын арчанз̌iдды-сi. өмнэкээн-ты. гөөнни үӈни, ''мүндүлэ иили.'' гөөнни, ''элэкэн эддэлэ з̌оғрi хаараку тиитэл з̌оғрiлку хаараку бинни. тала иидээкү.'' ''элэкэн,'' гөөнни, ''иили, иили, иили,'' касығчiз̌iлран. њаан тар хаараткi з̌эплыӈӈэн ӈэнүчэj ӈэнүн, гөөнни, ''тиэк эмз̌им. тала чааiранасандааку.'' гөөнни, ''элээт иисөөли.'' гөөнни, ''эмз̌ими-э!'' өмнэкээн-ты тар. арiсағдуламнiн үнчэн, төөрэсэнчэн iсаз̌аанрын-ысi. эррөj, эӈэjээл коолыз̌iлрiвутын миинэв. ''хии-дэ,'' гөөнни. гөөнни, ''бии эсэм коолры.'' ''элэкын, элэкын өмнэкээн галi.'' касығмаканз̌ур гавкан. ''њаан-да коолыслi!'' ''jааду-макан,'' гөөнни, ''њэкыс?'' өмнэкээн-ты. њаан тар бiамаласчiлрiн-ысi. њаан тар үлгымыз̌илры, ''хии jаамi з̌оғрi бисэ эӈэjэ?'' jаамi үүнычики тарбыт-та тээлэӈрын. дулкакмi тар jаамi элэ потолокчакла төөрэсэн иинни. ''маата, тиитэл гөөнив-ээ эз̌и эмикэн миинэв коолгырара.'' њаан ичиснин, jаакта. њаан эрығлэ эртэки хөөнтэтэки тиэк тэғэчиднэн. ''эв,'' гөөнни, ''эрэк тиитэрэпэӈү,'' њэкрин ''тиэк көкэрым! тиэк њаан jаав гөөнз̌ин.'' њаан тар гөөн хаарактакij хөррын. тiмiна њаан үнииддиз̌и тар наабутныкакан амардадун үӈрын туркiдааснын асi з̌үғүлин аанӈаттааj эдгиз̌эклэдүлэн ӈэнрыкын өjдэлэн эчин төөрэн ииз̌илрын. ''тиитэл бии гөөнив-ээ эмикэн миинэв коолра, мээн хағдiнз̌i хағдiнз̌iӈаji-а! jаагаj миинэв гасiручiнрi? тиэк з̌уулаj ӈэнз̌инри. атыкаӈыс бинни?'' ''иӈээ, бинни-э!'' амаррiаjал з̌аалнi-да тар хуптiч укыл бинни гөөнни. тачiн-та-вул бидды, ''хүрүлби үнтүрүлсиғэл,'' гөөнни, ''эрығлэ хағдiкын иинз̌ир.'' тиэк-э гөөнни, ''хүрүлдү ӈэнриз̌и,'' гөөнни, ''гөөнрэӈээнри хүрүлби эдээтын миинэв элымыч коолкаттан. тарбыч,'' гөөнни, ''тиэк з̌уус дэjдэлэн,'' гөөнни, ''эгз̌ээн хулын бинни.'' ''иӈээ,'' гөөнни, ''бинни-э.'' ''тарак з̌эғынгидэлэн з̌ууву.'' ''з̌уус?'' ''ии,'' гөөнни, ''тала.'' ''тиэк,'' гөөнни, ''ӈэнз̌инри.'' өмнэкээн гөөнни, ''тиитэл ирбэт,'' гөөнни, ''кэтым чалым бинни оронсi. тарав,'' гөөнни, ''з̌эбыдӈээнри. тиэк, ӈэнриз̌и, ''тiмiна њөөлтын элэкэс-ты хиирэкэн. ээjдү,'' гөөнни, ''хүрүлби,'' гөөн, ''чакӈаанрi. тар тарав з̌эбыдӈээнри.'' гөөн. ''з̌эбыдӈээсын атiкаӈањун. тар гiалi иныӈнэ баз̌макан,'' гөөн ''ээjдү бэjүр-дэ,'' гөөн, ''авӈаасын хiiкутiч остывур-да ээjдү, њүүритүр-дэ,'' гөөн ''ээjдү үнӈээсын, iччаавур дүрүтӈээсын. тар баанiтiз̌з̌ур,'' гөөнни, ''бүсэкэсын биз̌ин, тэтӈээсын. з̌өөриз̌үр атiкаӈањур. тар,'' гөөнни, ''үрээкчэкэjэлэ милтич хииддымыкам,'' гөөнни, ''оjчiз̌iс. тала хөөпкэчэкэjэлэ. тардала њөөлтын дээпки,'' гөөнни, ''элэкэс-тэ омкатын эӈэнз̌иддыкын iлгараӈаасын.'' jааву-сi гөөнз̌ин. ''иӈээ,'' гөөнни, ''њэкчим.'' ''тиэк-үси,'' гөөнни, ''долчiӈаанрi. оон,'' гөөнни ''үӈынри дабдынрi эӈэjээлдү. эсипчэ з̌оғрi биникэн. jаав эсэнри гөмкэтки нэӈыз̌з̌өөтты,'' гөөнни ''эрығлэ нэӈэддиj-ғэл нэӈэддэм.'' ''тавур,'' гөөнни, ''энтүкэкэм көримүвүнри тавур магз̌iлiду. бидээн элэкын. оон-ысi њэкчип? тар бии, гөөным тарав-усiн эмикэн.'' њаан тар ӈэныз̌ээнрын. ''мадаа, з̌уулаj амын-ты эмрын-иэ.'' jаав-да энни, гөөнни, ''бүтэнэлынри?'' гөөнни, ''эсым-иэ!'' њаан тар, хүрылни ээjдү түтты аммур эмрыкын. iлсаурiз̌iлры гөөнни, ''тиэк-тэкэн үӈрым њуудмасчау з̌эбыз̌ис. тиэк эдүк з̌үлэски,'' гөөнни, ''мээркээр-тыкэн үӈыз̌...'' ''амаа тарбыч хии аускi хөрз̌инри?'' гөөнни, ''эсым-и.'' тар акаӈтакij, гөөнни, ''тиитэрэп өмнит хағдiӈын чалымыӈыт кэтымыӈыт бинни?'' гөөнни, ''бинни-э!'' ''тарав,'' гөөнни, ''тiмiна баз̌мыкан мааӈаасын. ээjдү,'' гөөнни, ''өлээз̌иӈээсын з̌эбыз̌з̌ип тарав бии з̌эбы... бүү з̌эбыз̌з̌ип, хүнњүнсин. хүү-дэ,'' гөөнни, ''өмыччэдү на прощание з̌эбыддыс... з̌эбыддээкүн.'' ''тиэк эрэк аускi хөрдээj њэкынри?'' ''хағра, эз̌илры төөрэкилры.'' тар њаан, з̌эбыдды-си. ''з̌эбыз̌из̌илры.'' ээjдү маарiз̌ур хиғрэсин, ээjдү праздник-кычин өлээдды. тар з̌эбыддыз̌и тээлэӈэз̌илрын. гөөнни, ''тиитэл бии тарроочiн бэлчээз̌и,'' гөөнни, ''эрэк эӈэjэ ооча бисым. эливүн,'' гөөнни ''абал тунӈам инэӈү аач з̌эпчэлэ бивээттым эсым-дэ. эсү-дэ,'' гөөнни, ''наабучча эӈэjээлдүли-дэ,'' гөөнни, ''эсэми эсты ичүссөөтты. эсым-дэ,'' гөөнни, ''төөрэвээтты. гөөвээтты, ''оон эстын jаав-да бөөр хiiкутiч,'' гөөнни, ''бивээттым бии,'' гөөнни, ''ӈээлым аj бисив. тиэк-тэ,'' гөөнни, ''з̌оғрiл-да эмрыкытын аач-та тамнач бөөғрэӈээсын. этээс з̌оғылры. тар миинэв-тэкэн эмикээсыл тачiкын коолры, бии,'' гөөнни, ''миинэдү эрэк дабдарам. тарав,'' гөөнни, ''тиитэл бии мээн бэлчэj төөрэмэн долчiлрым өjдэлэj. њаан энни-дэ ичүр,'' гөөн, ''төөрэнни-ткэн инни. оон-ыси,'' гөөнни, ''њэкчип тiмiна?'' гөөнни, ''тиэк бүү хөрыз̌з̌ирү энњүнсин.'' тар ээjдү з̌эбыддиj, гөөнни, атiкааӈчаантакij. ''хөкылгиттээтын куӈалбу гөөли. пэсыкчээрбүр jаарутлi,'' гөөнни jааруттатан. ''аiнмыканз̌ур тэтиз̌үр њэкчип. тiмiна,'' гөөнни, ''њөөлтын хиэддыкын үрээкчээндүлэ,'' гөөнни ''оjчiз̌iп. тар мин,'' гөөнни ''үӈүӈүтын төөрэчэӈү,'' гөөнни, ''эдээкү, эз̌ил-дэ хүттэки, элэкэн,'' гөөнни эњэчэн үн тар њаан з̌эбыз̌илры-си. үӈыз̌илры з̌эбыддиз̌үр үӈыдды ээjдү хүрүлбүр нээjиддын төөрэддын, гөөнни, ''мин з̌оғрiлбу-да эмикээсын-дэ чукулдығрар jаалбу-да аjмыкањ биғрэӈээсын,'' өмнэкээн-ты, тар хiiкутiч үӈыз̌илрин хэлиӈчилрин хiiкутiч ''эр мүттэки,'' хэлиӈчир. тачiн ӈүүныч хэлиӈчир асiкаjакаан-да. хiiкутiч, дiлчаарбi iдаз̌iлры, авуз̌iлры. баняттаз̌iлры, хiiкутiч. чистин остувур ээjдү хоонры, өмнэкээн, гөөнни, тиэк бүсыкыл бөөн њаан тар, тиэк гөөнни, ''хүклэсысындээкүн. тiмiна баз̌макан мiаллiлры.'' ээjдү эњӈэсын гөөнни. ''тар өмнэкээн-ты тiмiнак тэтты ээjдү оjур.'' ''тиэк аускi хөрдээвүр њэкыс-ээ?'' ''элыкын,'' гөөнни, ''аускi-вур хөрдээкүн. этээс,'' гөөнни, ''тиэк амантар-ысi. энинтыр-дэ, бүү хөрыз̌з̌ирү эрығлэ. тар эмикээсыл гөөн эрэв амаргiч бичэвүр үӈӈырэр тээлыӈӈырэр. эчин-дэ мин-дэ њэкыччэв хiiкутiч эӈэjэкэчич. тар аiч биғрэӈээсын мээр-дэ доолiвур эмикээсыл өөсэjмэтты. эмикэсыл-дэ чэлкиир. чэлкиин эрэк кээњэли. з̌оғылз̌iкалсын. эрығлэ jаак-ул биз̌ин, бэj-дэ аач-та тамнач,'' гөөнни, ''бөөрыкысын этээн абалры.'' тиэк. ''тар њөөлтын,'' гөөнни, ''оон-ыкын? '' ''гiавуныддын,'' гөөнни. ''тиэк,'' гөөн, ''хөрыз̌з̌ирү.'' тиэк њаан, ''хэлиӈчилры-си,'' ''чааiруслiлры!'' ''элэкэн,'' гөөн, ''этээп чааiлудды.'' дағрiткан-такан гасна тар. гөөнни, ''њөөлтын хиэз̌илрын. хулаалыснын,'' гөөн, ''тиэк хиэз̌илрын-ыси.'' њаан тар њөөр-ыси. гөөн, ''хөррып.'' тар хүлүрбүр ээjдү гүз̌ээнз̌идды, дороовмачiдды. тиэк, гөөн, өмнэкээн-ты өөрыптэки үрээкчээнтэки оjчiр хiiкутiч аллаз̌iн түтты эрэғлэ көтыпки. өмнэкээн-ты њөөлтын хиэдди-мыкэн омкатын эӈэнз̌идди-мыкэм үӈнэ, jаак-кi тиэк оjчiрiз̌ур эчин даран њөөлтым дээпки илры өмнэкээн-ты њөөлтын гар... iiлкан омкатмылан тэғыс ӈэнрын өмнэкээн-ты өғыски дэғэлры тачiн-та бэj бимнин. көjээчиз̌илры хүрылтын њөөлтын хээjэлэ бичээтын-тыкэн њөөлтындүлэ гөбэнӈыр. тиэк эр муднан њөөлтыӈнэ. њаан өөрып акыӈытын гөөнни, ''итнэдээкү.'' jааӈ-мыкан чааскi-да хүкылысынчэлбү њэкчикыл ӈэнры. эрығлэ удлiтын ӈэнрын. jаамi тар њөөлтым дээпки элыӈдүлэ iлiччаттын-тыкан. аачча. њаан тар. њаан тар гөөн ''аjз̌iт њөөлтындү гавчан, бидээн-эси оон-ыси њэкчин бидээн.'' биссөөл оор. њаан тар таду хөрыз̌ээктүтын нэлкэкын түүчиз̌илры њаан. тар њаан гөөнни, ааз̌iнтын экынтын, ''тиэк амтылбыл биз̌ээктитын хөрыз̌ээктитын эдээкүн бисы-си, хөрыддээкүн.'' тар нүүддиз̌үр, хаадатiн адi-да хаада ооднi тарак өөрып бэjjэкээн, этикэjэкээн хүрүлни бумӈаз̌i эӈэjээл. хүркэӈэлгэтэн-дэ гаасiмiч эӈэjээл хөөнтыл эӈэjээл хүркэӈэлтын, аiл бисыкытын гаасiмiч ӈэнэдды. хүрылтын-да чааскi-да ӈээлымыл эӈэjээл оодiтын. њаан орӈатан бөөвээтты, гiлраккатын-да. тар њаан муднан-асi.
''эгз̌эндүлэ тэӈкэлэ ӈэндээкү,'' гөөн. ''тарак тала бүjүн-дэ бинни. jаав бүjүнни?'' jааккав iiркiн иинни тэӈкэ доолан. ''эрэj! iiркiн ииссивэн-иэ! jаак-ка тиэк њэкрын? мiаӈчiз̌iлрiн. ''эррө!'' гөөнни, ''jаак њэкрын? бидээн ӈэндээкү jаак-ул бидээн. тар бии тарав-да төөjэв jаамi иттым,'' тарак jаак-ка iлаттiн. ичиснын, ''маата,'' гөөнни, ''эүски эмни-ээ!'' гөөнни ӈэнрын jааз̌iлрын? jаккав-да тарак төөр нөкичээн үрээчин. гөөвээтты нөкичээн үрээчин. jаак-ка? хэвки-гү ороннi, jааӈын-гу. гөөнни, ''минү аjлi.'' хiiкутiч магз̌iлi эгз̌экэjэ асыпар аач мудна магз̌iлi хiакiталi бүүдыллөн ээjдү өөњэрин. эли-дэ, эли-дэ асукутмакан бiлгаттi хүрүкэ бiлгаван учуз̌iлрын, ''маавуддым,'' гөөнни. магз̌iлi, гөөнни, ''минү бэлли. адiв-да тiiкiчав денигаӈгас бөөз̌им, эрэв төөjэв гiдларакас.'' њаан төөjэ өөрып гөөнни, ''этээнри,'' гөөн, ''минү-њүн мааз̌iн хии-дэ,'' гөөнни, ''ээjдү хүрүлби-дэ з̌эбэвз̌инри. төөр эрэли,'' гөөнни, ''эрэк маанз̌iн ээjдү бэjү.'' гөөнни, ''бии,'' гөөнни, ''бии,'' гөөнни, ''үӈз̌ин.'' ... үӈыз̌илрин. jааз̌iлрiн-кы? мулгачiз̌iлрын. ''төөjэ,'' гөөнни, ''эрэв,'' гөөн, ''төөjэв, эмдиз̌и мулгаттан. ''эрэв-гү,'' гөөнни. гiдлатын өмнэкээн хоӈалрын. ''элэкэн-нү,'' гөөнни, ''минү гiдлалi. аjавмi-њун.'' төөр бэин-њүн эсэкэтэн иимсы.'' њаан тар. үӈрын. мулгаддын. гөөнни, ''эрэк аjз̌iтта магз̌iлiду бiлгiлi з̌эбүвз̌икүрив. өмнэкээн-ты. өөрыпкэjэ бэj гөөнни, ''магз̌iлi бидээн хинү бэлдээкү.'' гөөнни, ''минү-њүн бэлми таддала хулкаjа чiiдадукун мүкӈээнри. өмнэкээн, гөөнни, ''тиэк хинү бэлз̌им.'' төөjэв эртэки аjмакањ гөөнни үн. ''тообаӈаj хэлбэттым.'' эгз̌экэjэ магз̌iлi. өмнэкээн-ты магз̌iлiв хооныснын, адiрман-да эсээмикэн үчүрүкын тиэк-эн тар ээjдү хiакiтав киивин өмнэкээн-ты, хэтэкэнни өөрыптэки. jаамi-ккан үныт гүргылдын, хааӈӈон хитындү хоонамалчiн бүүдыллэн. хiiкутiч эддэкэнни эгз̌экэjэ бiраакчаан тадук эjэснын чүүстүкүн. өөрып магз̌iлi чүүстүкүн. њаан өмнэкээн-ты. тиэк гөөнни, ''аiнрi. эрэк, гөөнни, төөр бэj оон мануддааj њэкрым. эрэк иныӈү...,' гөөнни, 'мааз̌i...' бии,'' гөөнни, ''эрэк үӈыддым итүддым, эрэк,'' гөөнни, ''маназ̌iлз̌iн ээjдү аiнрi тиэк. jаак бисынри.'' гөөнни, ''з̌оғрi бисым.'' ''хаарым,'' гөөнни. ''з̌оғрiву. тунӈан хүтыс. тунӈан-да гiлракас.'' гөөнни, ''эӈэjэ тэғэнүк намгiдаадук эмрым-ээ.'' тар уртакакаам бөөн. гөөнни, ''тиэк эрэв кармандулаj хiњнi. адiв?'' ''тунӈан иныӈү,'' гөөнни, ''аач з̌эпчэлэj.'' ''хаарым,'' гөөнни, ''з̌эмыддивүс. эрэв тар эмикэн ниитки-дэ тээлэӈгырэр, эрэв,'' гөөнни, ''хултаӈз̌iм. мүӈгырэли з̌эбз̌эн атiкааӈас. хүрүлди-дэ эмикэн ичүвкэн. тар jаак-та оодакан, миинэ эркэт миинэ хоiчiмӈы. миинэв эмикэн коолгырар.'' тар, гөөнни, ''ирэв-лү миинэв гүз̌эjлэз̌ин, миинэчэкэм тар ииғын-тэкэн ииғэттын.'' гөөвэтты ''күпецылдүлэ үниjз̌им. эӈэjээлми.'' гөөнни, ''эз̌и эмикэн тачiм-ур њөғӈэрил.'' эр өөрыпыӈын-кынэ магз̌iлiӈын төөрэснын, эр тиэк хиндү-дэ мудан тар. көкэрин. дiлаӈанз̌ан хоонрiн адiрман-да. хитындү дүрыттин тарав њаан үӈынмыр чүүсынмыр бiраакчаан ооднi. њаан тар. ''эмикэн,'' гөөнни, ''миинэв аjавулз̌iнрi. тар з̌уулаj ӈэнриз̌и з̌ууз̌i њэктээj. тар.'' ''этээм,'' гөөнни. ''тар,'' гөөнни, ''тиэк ӈэнз̌инри. миинэмнин нүүдӈээнри. нүүз̌з̌инри тиэк. нүүддиз̌и,'' гөөнни. ''ӈэнэмнин,'' гөөнни, ''атiкаӈчаан з̌уултаз̌iлрыкын гiркаваатӈаанрi, з̌уувус, үрилдиз̌инри. њаjiда эчин нүгдывүччин. тар тала. тар тала jааӈгаj-да бакчiнрi. тар iссоон,'' гөөнни, ''аамрык з̌ууткij иинӈээнри. тарбыч хүклэсы... үринз̌инри. мiан иныӈү,'' гөөнни, ''тарав эрығлэ эмикэн эр үӈыч хiӈграӈаанрi ораатыч. тар удлаj эчин iлукаанз̌iнрi. тиэк,'' гөөнни, ''хiаву з̌эмсынрыкыс-ычис.'' тар њаан хөррын. ''тиэк,'' гөөнни, ''тар гөөнчэв эмикэн омӈыр. миинэв эмикэн коолры. коолмi тиэк,'' гөөнни, ''эмикэн хооjањун,'' гөөнни, ''коолгырар. тарак-такан,'' гөөнни, ''тарав-вул,'' гөөнни, ''эсэкэс тээлэӈры,'' гөөнни. ''үӈытмыкэн хағдiкмыкан иинз̌инри тар. тиэк тарав уртаӈчаамi эмикэн бэрығрэр.'' њаан тар з̌ууткij хөррын. өөрэпэлӈи-дэ дүрүчиддиз̌и магз̌iлiӈiз̌i iталз̌аанбан хитындү хоонран тообаӈаз̌i калтыкрiз̌i. тар өмнэкээн-ты, њаан тар з̌уулаj ӈэнрын. атiкаӈчааннi гөөнни, өөрып-тү ӈөөjэкэчээнз̌и чакалрiн урты, гөөнни, ''эрэв мүӈгэрэвүр хэрлэн нээли. эмикэн jааруткарар. эчин-ты бидээн. магз̌iлiв,'' гөөнни, ''маарым. тиэк дэрисэнсөрин-ыси.'' өмнэкээн-ты нүүдды эри. үӈрын-тыкээнин нүүлгын-тыкээнин тиэк гөөнни көjээчилрин jаамi өөтэрэпэӈын төөjэӈын гөөнчээн үрээчин мэгдивүтти авлантымыкан аjмыкан төөр. гөөнни, ''тиэк үӈыдли, үӈыдли.'' ''jаадлi-ккы?'' ''з̌уултадлi.'' бидээн мээӈкээн-дэ, ''jааккакарбу хии мооӈавур њэкӈээнри.'' ӈiаскi хэтэкэнни. ''эр jаамi мэгды?'' көjээчилрын. jаамi нүгдэ з̌уун. өмнэкээн-ты тар хiiкутiч нүгдээӈгэj аач тэдлэ бакрын. нөсэғэj аллачаман өмнэкээн-ты иӈымылчириз̌и з̌ууткij үлрэӈчэӈэj-тыкэн инэснэн. хiiкутiч, ''jаала бакынрi-а?'' гөөнни, ''эр эрдэ-мыллэ өмнэкээн-ты хiiкутiч хiнмач,'' гөөнни, ''инмыв эмүли.'' хаакамалчiн. өмнэкээн-ты ораатач хiнрын, өөрэпы нүгдэӈи. iлактijа хiiкутiч нүгдээмкыр iлачiддын хооттыкij түтүснын. ''элэ,'' гөөнни, ''тиэк биддэн? эрығлэ,'' гөөнни, ''мiан тунӈан з̌үлык иныӈү нүүлгэрыӈээнри. тар тарак-маар,'' гөөнни, ''мээнкэн иччинри.'' өмнэкээн-ты. њаан тар. үӈрын. биз̌илрын. эр гөөнни-дэ ээjдү үӈрын абдукрiз̌i үӈрын икыриӈи-дэ хүүриз̌и ээjдү гулырiз̌i-ддэ њаан-да тiмiна нүүддын. гаасiмiч тiмiна iсыӈынз̌аj итнэн. jаамi чiiдалiн магз̌iлi үӈүччээн уучiкачiтта iманралi. тарiт-тыкан iсыӈз̌iн ӈээлыччээн. тачiн эрығлэ, эрығлэ тачiн-та ормi хээjэлэн тачiн-та нүүгдэӈынз̌эj iсiӈынз̌аj нээвээттын, мiан иныӈү тачiкын-ты хөлүр магз̌iлiл. энни асукут-мыкан ӈэнүввөөттын. эрэғлэ тачiн этүн эрығлэ тар мiан тунӈан хүлүкү инэӈү бисиз̌и үӈрын, гiркавааттын гөөнни тиэк-кыл гөөнни мээн төөрыӈнэj ӈэнрын-ыси. њаан эӈэjээл удлiтын хаӈаарлiтын гiркан, гiркан. гiркавааттын, мээн з̌ууз̌i эр њаан үлрыӈын-гыл өөрыпэл jаамi, үӈымкыр өкысчиддын њамукаамкыр, эӈүхи... њамукаамкыр энкэмкыр. ''эрэj,'' гөөнни, ''орӈаj бии гадааку.'' өмнэкээн-ты хiiкутiч элгэсчиз̌илрын гiлракчаарбу гадiз̌i үӈрын тиинмэич гөөнни ''үӈдээкү инњэj,'' гөөнни, ''орӈавур тиэк њамукаам бакрым.'' jаачаав њэбүкэ гөөнни куӈаӈалнi хэбз̌элыдды-си. њаан чэкынз̌и үрын үӈӈөөттын. iманрала хаамрiз̌i үличчөөттын. тарбыт-та үрымкыр-тыкэн ооднi. њаан тар. тарбыт-та аллачааннi орааттакi њамалрiдун-да өмнэкээн-ты үсикэн тиэк з̌үлдэлэ түүчэклэ. энин з̌өөрбү хоонӈычаам њамукаамыкылз̌i хүтүнз̌и өөрэпэӈэн үӈэӈэн хоонӈычаӈынз̌а чэӈгэӈээнз̌э, тар тадук ӈүүныч эрэғлэ ороннi абылла анӈанна хiiкутiч ӈээлым асукут тiiкiча хүлыкын ооднi. хүрүлни-дэ ээjдү бэилдү оод. эрэғлэ мээнмэjз̌и бивээттин. њаан эчин-дэ бэилдү-дэ ноӈан-гал њаан з̌оғрi битлэ ээjдү бөөвээттын. тарбыт-та эӈэjээлдү хөлнилрын. ''маата,'' гөөн ''jаала њаан,'' гөөн, ''хии эсикэн оодiз̌i баканрi эӈэjээлэнри. гөөнни, ''њаан энни-кы хэвки бөөр, эсэм хаар. њаан эриjэкэндүкү њаан мээнкээндү-вүл,'' гөөн, ''хэвки бөөчэн. jаала бии бакчiм?'' ''амансi-да аманнi-да хүн,'' гөөнни, ''өөсэлсын тиитэрэп-тэкүн з̌оғрiл биситын. хиикээн эӈэjэ оодынрi.'' jээттиз̌и эрығлэ укал тачiн тээлэӈӈөөттын өөрып, њаан тар хағдi оодыз̌i атiкааӈтакij тээлэӈ гөөнни, ''таракам тачiн њэкрив.'' гөөнни, ''манруӈаанрi эмикэн тээлэӈгырэрэ.'' хүрүлтыкиj-дэ энни тээлэӈӈөөтты. өмнэкээн-ты. тар хағдiмыкан ооднi экичү-дэ эсэмич ороннi ээjдү хүрүлни-дэ эӈэjээл оод. мээркэтыкэр оод хүркэӈылкэл. акынњумi үӈнэ бивээттэн. тар хэргэњүн хэргэн, асi асааткаӈылнi-да миэрнитын-дэ ээjдү-дэ маатакалнi-да аiнлар ээjдү мээркэл орылкал оодiтын. бэjз̌и-дэ з̌авуттын. тар, өмнэкээн-ты, бидээн jааз̌iн. гөөнни, ээjдү бэил, эӈэjээл эмры. гөөн, ''хии этээнри њуутмары,'' гөөнни. атiкаӈын гөөнни, ''эсөли њуутмар, куӈал њэктээтын. эр хағдi оодын-ысi. этикээн, њүүритин-дэ дiлан њообаты оодiн.'' атiкаӈын-да гөөнни ''элэкэн-эси. гөөнни, ''бидээн њуутмадааку. тиэк өмниғэj этээм,'' гөөнни. ''хағдi оодым бүттэнни з̌үлэски куӈал мээркээл њэктээтын, тиэк өмниғэj хааракалбi њуучмару итнэдээкү.'' өмнэкээн-ты з̌аалнi-да күпесал-да њуучiл, городтакi хөрры. ''касығз̌iм њаан њөөрэкын тоғi дүрүткэттым.'' гөөнни ''эз̌и хөркылээ. jаав гэлнэз̌инри?'' jаамi тар тоғ хиӈкэн? ''эв,'' гөөнни оролбi њүүмэвз̌ими. эмгүњ њэкрын. ээjдү эмгүњ њоотмаар гөөнни, ''эмикэн з̌оғрiлдула ииғрыӈээнни эмикэн эӈэjээлдүлэ.'' атiкаӈын өмнэкээн-ты хооjакаjа бакалдыдды-сi. њаан эӈэjээл њуучiл хааракалтын арчанз̌iдды-сi. өмнэкээн-ты. гөөнни үӈни, ''мүндүлэ иили.'' гөөнни, ''элэкэн эддэлэ з̌оғрi хаараку тиитэл з̌оғрiлку хаараку бинни. тала иидээкү.'' ''элэкэн,'' гөөнни, ''иили, иили, иили,'' касығчiз̌iлран. њаан тар хаараткi з̌эплыӈӈэн ӈэнүчэj ӈэнүн, гөөнни, ''тиэк эмз̌им. тала чааiранасандааку.'' гөөнни, ''элээт иисөөли.'' гөөнни, ''эмз̌ими-э!'' өмнэкээн-ты тар. арiсағдуламнiн үнчэн, төөрэсэнчэн iсаз̌аанрын-ысi. эррөj, эӈэjээл коолыз̌iлрiвутын миинэв. ''хии-дэ,'' гөөнни. гөөнни, ''бии эсэм коолры.'' ''элэкын, элэкын өмнэкээн галi.'' касығмаканз̌ур гавкан. ''њаан-да коолыслi!'' ''jааду-макан,'' гөөнни, ''њэкыс?'' өмнэкээн-ты. њаан тар бiамаласчiлрiн-ысi. њаан тар үлгымыз̌илры, ''хии jаамi з̌оғрi бисэ эӈэjэ?'' jаамi үүнычики тарбыт-та тээлэӈрын. дулкакмi тар jаамi элэ потолокчакла төөрэсэн иинни. ''маата, тиитэл гөөнив-ээ эз̌и эмикэн миинэв коолгырара.'' њаан ичиснин, jаакта. њаан эрығлэ эртэки хөөнтэтэки тиэк тэғэчиднэн. ''эв,'' гөөнни, ''эрэк тиитэрэпэӈү,'' њэкрин ''тиэк көкэрым! тиэк њаан jаав гөөнз̌ин.'' њаан тар гөөн хаарактакij хөррын. тiмiна њаан үнииддиз̌и тар наабутныкакан амардадун үӈрын туркiдааснын асi з̌үғүлин аанӈаттааj эдгиз̌эклэдүлэн ӈэнрыкын өjдэлэн эчин төөрэн ииз̌илрын. ''тиитэл бии гөөнив-ээ эмикэн миинэв коолра, мээн хағдiнз̌i хағдiнз̌iӈаji-а! jаагаj миинэв гасiручiнрi? тиэк з̌уулаj ӈэнз̌инри. атыкаӈыс бинни?'' ''иӈээ, бинни-э!'' амаррiаjал з̌аалнi-да тар хуптiч укыл бинни гөөнни. тачiн-та-вул бидды, ''хүрүлби үнтүрүлсиғэл,'' гөөнни, ''эрығлэ хағдiкын иинз̌ир.'' тиэк-э гөөнни, ''хүрүлдү ӈэнриз̌и,'' гөөнни, ''гөөнрэӈээнри хүрүлби эдээтын миинэв элымыч коолкаттан. тарбыч,'' гөөнни, ''тиэк з̌уус дэjдэлэн,'' гөөнни, ''эгз̌ээн хулын бинни.'' ''иӈээ,'' гөөнни, ''бинни-э.'' ''тарак з̌эғынгидэлэн з̌ууву.'' ''з̌уус?'' ''ии,'' гөөнни, ''тала.'' ''тиэк,'' гөөнни, ''ӈэнз̌инри.'' өмнэкээн гөөнни, ''тиитэл ирбэт,'' гөөнни, ''кэтым чалым бинни оронсi. тарав,'' гөөнни, ''з̌эбыдӈээнри. тиэк, ӈэнриз̌и, ''тiмiна њөөлтын элэкэс-ты хиирэкэн. ээjдү,'' гөөнни, ''хүрүлби,'' гөөн, ''чакӈаанрi. тар тарав з̌эбыдӈээнри.'' гөөн. ''з̌эбыдӈээсын атiкаӈањун. тар гiалi иныӈнэ баз̌макан,'' гөөн ''ээjдү бэjүр-дэ,'' гөөн, ''авӈаасын хiiкутiч остывур-да ээjдү, њүүритүр-дэ,'' гөөн ''ээjдү үнӈээсын, iччаавур дүрүтӈээсын. тар баанiтiз̌з̌ур,'' гөөнни, ''бүсэкэсын биз̌ин, тэтӈээсын. з̌өөриз̌үр атiкаӈањур. тар,'' гөөнни, ''үрээкчэкэjэлэ милтич хииддымыкам,'' гөөнни, ''оjчiз̌iс. тала хөөпкэчэкэjэлэ. тардала њөөлтын дээпки,'' гөөнни, ''элэкэс-тэ омкатын эӈэнз̌иддыкын iлгараӈаасын.'' jааву-сi гөөнз̌ин. ''иӈээ,'' гөөнни, ''њэкчим.'' ''тиэк-үси,'' гөөнни, ''долчiӈаанрi. оон,'' гөөнни ''үӈынри дабдынрi эӈэjээлдү. эсипчэ з̌оғрi биникэн. jаав эсэнри гөмкэтки нэӈыз̌з̌өөтты,'' гөөнни ''эрығлэ нэӈэддиj-ғэл нэӈэддэм.'' ''тавур,'' гөөнни, ''энтүкэкэм көримүвүнри тавур магз̌iлiду. бидээн элэкын. оон-ысi њэкчип? тар бии, гөөным тарав-усiн эмикэн.'' њаан тар ӈэныз̌ээнрын. ''мадаа, з̌уулаj амын-ты эмрын-иэ.'' jаав-да энни, гөөнни, ''бүтэнэлынри?'' гөөнни, ''эсым-иэ!'' њаан тар, хүрылни ээjдү түтты аммур эмрыкын. iлсаурiз̌iлры гөөнни, ''тиэк-тэкэн үӈрым њуудмасчау з̌эбыз̌ис. тиэк эдүк з̌үлэски,'' гөөнни, ''мээркээр-тыкэн үӈыз̌...'' ''амаа тарбыч хии аускi хөрз̌инри?'' гөөнни, ''эсым-и.'' тар акаӈтакij, гөөнни, ''тиитэрэп өмнит хағдiӈын чалымыӈыт кэтымыӈыт бинни?'' гөөнни, ''бинни-э!'' ''тарав,'' гөөнни, ''тiмiна баз̌мыкан мааӈаасын. ээjдү,'' гөөнни, ''өлээз̌иӈээсын з̌эбыз̌з̌ип тарав бии з̌эбы... бүү з̌эбыз̌з̌ип, хүнњүнсин. хүү-дэ,'' гөөнни, ''өмыччэдү на прощание з̌эбыддыс... з̌эбыддээкүн.'' ''тиэк эрэк аускi хөрдээj њэкынри?'' ''хағра, эз̌илры төөрэкилры.'' тар њаан, з̌эбыдды-си. ''з̌эбыз̌из̌илры.'' ээjдү маарiз̌ур хиғрэсин, ээjдү праздник-кычин өлээдды. тар з̌эбыддыз̌и тээлэӈэз̌илрын. гөөнни, ''тиитэл бии тарроочiн бэлчээз̌и,'' гөөнни, ''эрэк эӈэjэ ооча бисым. эливүн,'' гөөнни ''абал тунӈам инэӈү аач з̌эпчэлэ бивээттым эсым-дэ. эсү-дэ,'' гөөнни, ''наабучча эӈэjээлдүли-дэ,'' гөөнни, ''эсэми эсты ичүссөөтты. эсым-дэ,'' гөөнни, ''төөрэвээтты. гөөвээтты, ''оон эстын jаав-да бөөр хiiкутiч,'' гөөнни, ''бивээттым бии,'' гөөнни, ''ӈээлым аj бисив. тиэк-тэ,'' гөөнни, ''з̌оғрiл-да эмрыкытын аач-та тамнач бөөғрэӈээсын. этээс з̌оғылры. тар миинэв-тэкэн эмикээсыл тачiкын коолры, бии,'' гөөнни, ''миинэдү эрэк дабдарам. тарав,'' гөөнни, ''тиитэл бии мээн бэлчэj төөрэмэн долчiлрым өjдэлэj. њаан энни-дэ ичүр,'' гөөн, ''төөрэнни-ткэн инни. оон-ыси,'' гөөнни, ''њэкчип тiмiна?'' гөөнни, ''тиэк бүү хөрыз̌з̌ирү энњүнсин.'' тар ээjдү з̌эбыддиj, гөөнни, атiкааӈчаантакij. ''хөкылгиттээтын куӈалбу гөөли. пэсыкчээрбүр jаарутлi,'' гөөнни jааруттатан. ''аiнмыканз̌ур тэтиз̌үр њэкчип. тiмiна,'' гөөнни, ''њөөлтын хиэддыкын үрээкчээндүлэ,'' гөөнни ''оjчiз̌iп. тар мин,'' гөөнни ''үӈүӈүтын төөрэчэӈү,'' гөөнни, ''эдээкү, эз̌ил-дэ хүттэки, элэкэн,'' гөөнни эњэчэн үн тар њаан з̌эбыз̌илры-си. үӈыз̌илры з̌эбыддиз̌үр үӈыдды ээjдү хүрүлбүр нээjиддын төөрэддын, гөөнни, ''мин з̌оғрiлбу-да эмикээсын-дэ чукулдығрар jаалбу-да аjмыкањ биғрэӈээсын,'' өмнэкээн-ты, тар хiiкутiч үӈыз̌илрин хэлиӈчилрин хiiкутiч ''эр мүттэки,'' хэлиӈчир. тачiн ӈүүныч хэлиӈчир асiкаjакаан-да. хiiкутiч, дiлчаарбi iдаз̌iлры, авуз̌iлры. баняттаз̌iлры, хiiкутiч. чистин остувур ээjдү хоонры, өмнэкээн, гөөнни, тиэк бүсыкыл бөөн њаан тар, тиэк гөөнни, ''хүклэсысындээкүн. тiмiна баз̌макан мiаллiлры.'' ээjдү эњӈэсын гөөнни. ''тар өмнэкээн-ты тiмiнак тэтты ээjдү оjур.'' ''тиэк аускi хөрдээвүр њэкыс-ээ?'' ''элыкын,'' гөөнни, ''аускi-вур хөрдээкүн. этээс,'' гөөнни, ''тиэк амантар-ысi. энинтыр-дэ, бүү хөрыз̌з̌ирү эрығлэ. тар эмикээсыл гөөн эрэв амаргiч бичэвүр үӈӈырэр тээлыӈӈырэр. эчин-дэ мин-дэ њэкыччэв хiiкутiч эӈэjэкэчич. тар аiч биғрэӈээсын мээр-дэ доолiвур эмикээсыл өөсэjмэтты. эмикэсыл-дэ чэлкиир. чэлкиин эрэк кээњэли. з̌оғылз̌iкалсын. эрығлэ jаак-ул биз̌ин, бэj-дэ аач-та тамнач,'' гөөнни, ''бөөрыкысын этээн абалры.'' тиэк. ''тар њөөлтын,'' гөөнни, ''оон-ыкын? '' ''гiавуныддын,'' гөөнни. ''тиэк,'' гөөн, ''хөрыз̌з̌ирү.'' тиэк њаан, ''хэлиӈчилры-си,'' ''чааiруслiлры!'' ''элэкэн,'' гөөн, ''этээп чааiлудды.'' дағрiткан-такан гасна тар. гөөнни, ''њөөлтын хиэз̌илрын. хулаалыснын,'' гөөн, ''тиэк хиэз̌илрын-ыси.'' њаан тар њөөр-ыси. гөөн, ''хөррып.'' тар хүлүрбүр ээjдү гүз̌ээнз̌идды, дороовмачiдды. тиэк, гөөн, өмнэкээн-ты өөрыптэки үрээкчээнтэки оjчiр хiiкутiч аллаз̌iн түтты эрэғлэ көтыпки. өмнэкээн-ты њөөлтын хиэдди-мыкэн омкатын эӈэнз̌идди-мыкэм үӈнэ, jаак-кi тиэк оjчiрiз̌ур эчин даран њөөлтым дээпки илры өмнэкээн-ты њөөлтын гар... iiлкан омкатмылан тэғыс ӈэнрын өмнэкээн-ты өғыски дэғэлры тачiн-та бэj бимнин. көjээчиз̌илры хүрылтын њөөлтын хээjэлэ бичээтын-тыкэн њөөлтындүлэ гөбэнӈыр. тиэк эр муднан њөөлтыӈнэ. њаан өөрып акыӈытын гөөнни, ''итнэдээкү.'' jааӈ-мыкан чааскi-да хүкылысынчэлбү њэкчикыл ӈэнры. эрығлэ удлiтын ӈэнрын. jаамi тар њөөлтым дээпки элыӈдүлэ iлiччаттын-тыкан. аачча. њаан тар. њаан тар гөөн ''аjз̌iт њөөлтындү гавчан, бидээн-эси оон-ыси њэкчин бидээн.'' биссөөл оор. њаан тар таду хөрыз̌ээктүтын нэлкэкын түүчиз̌илры њаан. тар њаан гөөнни, ааз̌iнтын экынтын, ''тиэк амтылбыл биз̌ээктитын хөрыз̌ээктитын эдээкүн бисы-си, хөрыддээкүн.'' тар нүүддиз̌үр, хаадатiн адi-да хаада ооднi тарак өөрып бэjjэкээн, этикэjэкээн хүрүлни бумӈаз̌i эӈэjээл. хүркэӈэлгэтэн-дэ гаасiмiч эӈэjээл хөөнтыл эӈэjээл хүркэӈэлтын, аiл бисыкытын гаасiмiч ӈэнэдды. хүрылтын-да чааскi-да ӈээлымыл эӈэjээл оодiтын. њаан орӈатан бөөвээтты, гiлраккатын-да. тар њаан муднан-асi.
Translation
どうやってそのおじいさんは裕福になったか
とても貧しい人がいた。五人の子持ちだった。乗用のトナカイが何頭かあった。ある時に森へ食べ物を求めて行った。ウサギさえも見つからず、何日も食べ物が無かった。彼の妻も、子供たちも徒歩だった。一番年下の子だけトナカイに乗せていた。ある時遠くへ行った。エゾライチョウさえもいなかった。苦しみながら行った。一本の斧だけを背中に担いで行った。金持ちとはつきあわなかった。どうやって暮らしているのか、何を食べているのか誰にも言わなかった。ある時一人で森を歩いていると、声が聞こえた。誰かが立っていた。見ると、「友よ、こっちへ来い、」と呼びかけてくる。行ってみると、それは我らの地にいるヘラジカに似た者だった。神か、ヘラジカか、その何者かが言う、「私を助けよ、」と。うじ虫の大きくてとても長いのが、木に沿って彼の足をはじめ体の全ての部分に巻きついていた。今や喉のところにまで到達している。「私は殺される、」と言う。今度は虫の方が言う、「私を助けよ。こいつをおまえが槍で刺し殺したら何千と金をやろう、」と。再びシカは言う、「ヤツがもし私を殺したならば、おまえも、おまえの子供も全てヤツに喰われるだろう。地上のあらゆる者をこいつは殺し尽くすだろう、」と言う。男は悩んだ末、斧で虫を切りつけた。続けざまに何度も切りつけて、全部切った。虫は傷口から液体となって、そして大きな川となって流れ出した。今シカは言う、「おまえは私と全ての人々を救った。おまえは何者か？」と言う。答えて言った、「私は貧乏人です、」と。「知っている、おまえが貧乏であることを。五人の子供がいる。五頭のトナカイがいる。私は裕福だ、遠く海のほうから私はやって来た、」とシカは言って、一つの樹皮のかけらをくれた。「これをポケットに入れておけ。五日も食べないでいておまえは飢えているであろう。さあこのことを誰にも話してはならない、子供たちにもそのかけらを見せてはならない。それからおまえはけっして酒を飲んではならない、」と言う。「今おまえは行くだろう。虫を細かく切ったならすぐにおまえは遊牧で移動するのだ。移動して、妻がテントを建て始めたならすぐにおまえは散歩に行くのだ、そこに黒い毛皮を見つけるだろう、それを取って急いで自分の家へ入れ。その後十日間、自分の足跡を家の周りに残さないようにせよ。草で自分の足跡を掃き清めろ。そうしてそこに樹皮のかけらを置くのだ、」と言う。「私が言ったことをけっして忘れるな。酒を飲んではならない。このことを話さなかったならば、老いるまで生きていけるだろう。今その樹皮のかけらを失くすな、」と言う。男は虫を斧で細かく叩き切って、焼いてから自分の家へ去った。移動して、テントを建てた。散歩してクマを獲った。肝臓を食べ、肉を家へ運んだ。毛皮には草を詰めてそこに立てた。騎乗用トナカイで移動し、足跡を消しつつ移動して十日間過ごした。虫はクマの毛を置いておいたのを恐れた。十日間そのように行き来したが、虫たちはずっと追いかけて来ていた。十五日過ぎになると、トナカイを降りて歩くようになった。今や自分の住むべき土地にやって来た。仔トナカイを連れた雌トナカイを見つけて、仔トナカイを騎乗用トナカイとするため生け捕りにした。その仔トナカイは痩せていた。トナカイを連れて帰ると子供たちは喜んだ。小便を雪に混ぜて餌とした。そうしてトナカイは太った。暖かくなり草の生える頃、子供たちはそのトナカイを、首に手綱をつけて他のトナカイたちが休んでいるお産の場所に連れて行った。母トナカイは二頭の仔トナカイを産んだ。やがてトナカイは増えてゆき、おおよそ千頭以上にもなった。子供たちも皆成人した。いつも彼らは自分たち家族だけで暮らしていた。彼自身がかつて貧乏していたのだから、人々皆に食べ物を分け与えていた。そうして金持ちたちのところへお客に行き始めた。金持ちたちは言う、「友よ、おまえの父親も、そのまた父親も貧乏だったのに、何でおまえはこんなに裕福になったのか。」彼は言う、「さあ、神々が下さったのか、私は知らない。そうでもしなければどこに私が見つけられようか、」と。少し年を取った時に自分の妻にだけは話をしたが、自分の子供にさえも話していなかった。そうしてさらに年寄りになった。子供たちも皆裕福になって独立した、それぞれ子持ちだ。一番上の息子とともに暮らしていた。女の子たちも嫁に行った。どの娘婿もいい人だった。どの人もそれぞれトナカイ持ちとなり、彼自身も維持していた。ある時、金持ちたちがやって来て言う、「おまえはロシア人を訪ねに行かないか、」と言う。妻は言う、「子供たちに行かせたらいい。あなたはもうこんな風に年寄りだから。」「いや、私はロシア人を訪ねに行くよ。今が最初で最後のチャンスで、その後はもうできないだろう、」と言う。彼は、仲間や商人たちと街へ向かった。おじいさんが外に出る時に妻は火をおこした。火が揺れたので妻は心配して引き止めようとした。妻は言う、「貧乏な人たちのところへ寄るのを忘れないように、金持ちの所には寄らないように、」と。町に着くと、たくさんの人々が出迎えた。金持ちのロシア人の知り合いも出迎えた。「私たちの所へ入れ、」としつこく言うので、後でお茶を飲みに来ると言った。まず貧乏な知り合いの所へ食べ物を持って行った。金持ちのところを再び通りかかると、入るようにとまたしつこく誘ってきた。入ってみると金持ちたちはもう酒を飲み始めていた。「おまえも飲め、」と言う。「私は飲まない。」「いいから、一回杯を取れ、」と彼らはしつこく勧めて盃を取らせた。そうして男は酔っ払い始めた。さあ金持ちたちは尋ねだした、「おまえはどうして貧乏だったのに、裕福になったのか？」そうして話してしまった。話が半分まで行くと、天井から話し声がするのを聞いた。「友よ、以前に私は言ったではないか、決して酒を飲まないようにと。」見上げたが、何も無かった。「これはずっと以前に聞いたあの声だ。今や私は死ぬのだろう。今度は彼は何と言うだろうか、」とおじいさんは思った。そうして悲しみながら、川の下流の方の場所に泊まりに行った。行くとまたも上からこのように話しだすのを聞いた。「ずっと以前に私は言ったではないか、酒を飲まないようにと。そうすれば老衰するまで生きただろうに。何のためにおまえは欲張ったのか。今自分の家へおまえは戻るだろう。家に帰ったならば、爪を切り髪を梳かし風呂に入れ。髪を梳かしたその櫛は焼け。子供たちを全員集め、トナカイをつぶして食べよ。子供たちには言え、今後酒を飲まないように、と。夜明け前に、死に装束を着てから、妻と二人で膝歩きで丘の一番頂上まで上れ。太陽の額が現れたその時に、膝立ちから立ち上がれ。」彼は、「はい、そのようにします、」と言う。家に帰り子供たちが集まると、彼は話し始めた。「ずっと以前に私はこれこれこのようにして、人を助けて金持ちになったのだ。おまえたちは今後、貧乏な者たちがやって来たなら、必ずいろいろ分け与えてやるのだよ。分け与えたからといっておまえたちが貧乏になることはない。そして酒だけは飲まないようにせよ、私は酒に打ち負かされたのだ。それから自分たちの間では決してケンカしないようにせよ、」と。それから妻と共に髪の毛を梳き、体を洗った。今死に装束を着た。夜明け前に彼らは丘に上り、太陽が顔を出した瞬間に、手を取り合って立ち上がると、彼らは空へ飛び上がった、その人間の姿のままで。今そうして太陽の中にその命を終えた。一番上の息子が彼らの足跡に沿って上ってみた。太陽と向かい合って最後にそこに立っていた足跡があるばかりだった。他にどこへも足跡は無かった。彼らが去ってしまった後は、春だった。母トナカイたちは皆仔トナカイを産み始めた。一番上の姉が、「今や私たちの両親は去って行ってしまった、我々もここにいないで、去ろう、」と言った。そうして遊牧して行った、彼らのトナカイの群れは、いくつもの群れになっていた。おじいさんのその子供たちは本当に裕福な者となった。さらに孫たちも、恐ろしく裕福になった。そして貧乏な者たちにトナカイをいつも分け与えていた。終わり。