|
3-01
Folk tale of Chukchi
by Nikolaj Toke
Source
|
|
3-01 Ынинэльын ынкъам ытлеӈи
|
Ӈирэӄ амчавчывачгыт гэтленъютэ вальыт. Ынинэльын уйӈэ эӈинӄэйкыльин, ытлянъёгты ӈэнӄайванляк галвавлен. Ӄынвэр ӈэнӄайванляк лывавык, ӈирэӄ и’гыт гэнмэйӈэвлинэт, ынӄэнат ныӄорагынрэтӄэнат. Ытленъютэ эвыӈӈонэн ынинэльын:
―Лыгэн-ым гыныкы рымэйӈэвыркынэт, ӄаат ынӈатал-ым наранмыткойвыӈӈоӈынат.
Ынинэльэ нинивӄин:
―Ик! А’мын ӄун-ым миӈкыри митык? Наӄам вай гым тынпэвык.
Ӄол итгъи колё ы’лятычгатгъэ, ынкъам ӄол гитлинэт ярачыко гэйылӄэтлинэт рымайӈавъёттэ и’гыт. Эвын кыеквъэт и’гыт – гэмэлетлин, ы’лятычгатык гэплыткулин. Ынраӄ-ым ынӄоры гэлыръочгатлен, ынӄо нэмэ гэнйылгэтлин, люӈынвилычьэтэ гитлин,галгэпэӈаёо’ръочгатлен. И’гыт ӈалвыльэты гэлӄытлинэт торпэӈаёо’ръочгатык. Ынкъам и’гэ ӈэлвыл галгэнмытколен ярак гыролмакы. Наӄам и’гин инэнмэйӈэвыльин ытръэч ыннэн ӈээкык. Ынӄоры ынкават и’гэ ӈэлвыл, тымыткоплыткок, ганвэтгавлен гагтатлен, гэлгинйыӄунтэвлин, лыгэтаӈавээнвыӈ гэнлелин. Ынӄоры мэлетгъи. Яральа-ым ӄораӈы, тымыткойвыё ярак гыролмакы, нэнумэкэвъюугъэн - лыгэн-ым ӈан мэчынкы льэлеӈитйыръын. Наӄам ӈэлвыл льук налвавын, ымыӈ уйӈэ эвинвыкэ - пэӈаёо’та эвытрыкэ гэтчылинэт. Ӄынвэрэвыр люур ытлеӈи пыкиргъи. Ынӄо ытленъютэ ивнин ынинэльын:
―Ынӈывальэгыт ытлён. Тивыркынигыт, аӄорака нэрэтчыгыт.
Ынинэльэ ивнин:
―А’мын ӄун-ым,миӈкыри митык? Гым наӄам вай уйӈыльигым аӄорагынрэтыльыкыльэгым.
Мэчичьу ытлеӈи нывэнвыкоргавӄэн ынкъам нивӄин: рэӄулымӈэ вэты ынан и’гыт нынмэйӈэвнинэт, тэӈэӈэлвыльыкэ нъэлгъи.
Наӄам ытленъюн ӈэлвыл нылгивылтувъиткуӄин, ныӄупӄэтӄин э’ӄэрэӈэ, уйӈэ авээнвыка. Ӄынвэр гыроръогъэ. Энмэч ынӄо ваамръогты тылигъи. Энмэч-ым гэлетвылин. Ӄынвэрэвыр кыеквъэт ӄол итгъэт. Кыевык ӈээкык энъычайпатчыӄэквъэ ынкъам тытлынпатгъэ. Люур ынраӄ вай ӈалвыльычгын гининилин рагролмыӈӄачайпы, рыпэт ӈээкык эмчеӈыттэ гапэӄэтатлен. Ынӄо кытгынтырасӄэквъэ. Ытлыгын ивнин:
―Колё а’мын ӄынур ӈан лыгимэлмургин ӈэлвыл тыльугъэн.
Ытлыгэ ивнин ӈээкык:
―А’мын чамъам. Тэленъеп нэткугъэн итык мургин ӈэлвыл.
Лыгэнэвыр ӈээкык пыннэквъи. Ӄынвэрэвыр этъоӄайыӄын льунинэт ӈээккэтэ ыргинэт эвлыльычымӈат, кытгынтыгаляльыт тытлык. Лыгэнэвыр элкылнинэт ӈээккэтэ. Лыгэнэвыр ытлыгын ивнин:
―А’мын ӈаан ӄыгитэ, ӄыгитэ мургинэт чымӈат.
Лыгэнэвыр эӄылпэ ытлыгын авэръэпыгъэ, лыгэнэвыр ӈытогъэ. Ытлыгэ ивнин нээкык:
―Епэчги раӄаеквэйӈэпы вытку ӈаан вылтининиркын малӄырымэн мургин ӈэлвыл.
Ытлыгэ ивнин ӈээкык:
―Ако вынэ кыргам-ым элкылыркынэт мургинэт ӄаат.
Ӈээккэтэ ивнин:
―Ии, тэлкырыркынэт мургинэт ӄаат.
Ивнин ӈээкык ытлыгэ:
―Китаӄун-ым гым яалӄаагты мылӄытык.
Нылеӄин ытлён. Ӄынвэрэвыр яалӄаачгын ымэнэнэта итгъи раӄаеквэйӈэпы. Ынӄор-ым эвыӈӈогъэ:
―Колё а’мын ивкэ гымнинэт ӄлявылтэ мыльуркынэт.
Люур эвын ынӄэн ӈирэнъигэ яалӄор нагтатӄэн. Ынӄор-ым и’гэ нэльугъэн ынпыначгын. Лыгэнэвыр ягнагъат и’гыт. Рырынгээвынвык вакъогъат. Пынлёнэнат ынпыначга и’гыт рымайӈавъёттэ :
―Колё а’мын рай мэӈӄо еттык?
И’гэ нивын:
―Ӈанӄэн-ым Откынгыпы.
Ынпыначга ивнинэт:
―А’мын ӈанӄэн нутэнут тэнрэӈыльу гатвален?
И’гэ нивын:
―Ытръэттэгын тэнрэӈыльу гатвален. Лыгэн-ым наӄам ӄынур люӈӄупӄэтэ гитлин. Рэквытти таӈымыльо гэӄэюульэтлинэт. Ымыӈ ыннэн ӄэюуӄэй люӈвъильын.
Ынӄо и’гэ нивын:
―А’мын-ым ӄынвэр-ым мытраялгыты ынкъам гыт ӄыръилеги. Эченур ӈирэӄ эвынъысӄэӄут ӄэймитгынэт.
Ынпыначга ивнинэт:
―Ии, лыгэн трэръилегъэ ынкъам ӈирэӄ эвынъысӄэӄут трэйминӈынэт.
Ынӄо вэтгавыплыткогъат. Ынпыначга и’гыт ивнинэт:
―Ик. А’мын-ым ӄырагтытык. Э’тки вынэ о’тчой, ынан гымнан ӈэлвыл трагтатыткоркын.
―Лыгэнэвыр и’гыт рагтыгъат. Ынӄо пыкиргъэт ярак. Ынпыначгэн ӈээккэтэ рыӄамэтвальавнэнат. Ынӄо ӄэмиплыткук йылӄэтгъэт. Ынӄо, кыевык и’гыт, ялгытгъат. Муусӄинмич ӈирэӄэвэ и’гэ э’рамӈыляннэн ынпыначгэн ытлеӈи, лыгэгтэнанӄопӄавыльын. Наӄам э’рамӈылятъё ӄысӄычыӈ гэнъэтлин. Гагтэнанӄопӄавлен. Ӄынвэр чейвэ э’рагтыгъат. Пыкиргъэт эрагтыльыт.
Ытленъютэ ивнин ынинэльын:
―Колё а’мын наӄамынраӄ мэӈӄо ӈэлвыл гынин нэрэтын?
Ынинэльэ ивнин:
―Ӈанӄэн-ым ӈан Откынгыпы нэрэтын.
Ынӄо ынинэльын и’рэгъи. Лыгэнэвыр ӈирэӄ эвынъысӄэӄут эйминнинэт. Колё ытлеӈи инэнӄупӄэвыльын наӄам ытръэттэгын нэкэвкитӄин чама колё нэӄинэтӄин. Чит-ым тыркыльылӄылеты ванлягъэ ытлеӈи. Ынинэльэ ивнин:
―Миӈкыри ӄун гэвэты, наӄам ӈан-ым гымнан гыт тылваквыт ӄылявылванляк. Юрэӄ чама гымнинэт ӄлявылтэ рэӄын ривӈыт. Игыт-ым эмӈээккэльигым. Гыт тылваквыт ӄылявылванляк. Чама ӄынур-ым ӈан гым гынан гэнанчаатвавыплыткойгыт. Гымнин нэмыӄэй чит, амынан ӈээкык вама, ӈэлвыл нъытэлпыгъэн.
Ынӄо энмэч ӄол и’ны рыӈавтыӈаннэн. Еп-ым нинэринэльуӈӄин ӄол. Ытръэч лымӈыл.
Translation
3-01 Ынинэльын ынкъам ытлеӈи
Ӈирэӄ амчавчывачгыт гэтленъютэ вальыт. Ынинэльын уйӈэ эӈинӄэйкыльин, ытлянъёгты ӈэнӄайванляк галвавлен. Ӄынвэр ӈэнӄайванляк лывавык, ӈирэӄ и’гыт гэнмэйӈэвлинэт, ынӄэнат ныӄорагынрэтӄэнат. Ытленъютэ эвыӈӈонэн ынинэльын: ―Лыгэн-ым гыныкы рымэйӈэвыркынэт, ӄаат ынӈатал-ым наранмыткойвыӈӈоӈынат.
Ынинэльэ нинивӄин:
―Ик! А’мын ӄун-ым миӈкыри митык? Наӄам вай гым тынпэвык.
Ӄол итгъи колё ы’лятычгатгъэ, ынкъам ӄол гитлинэт ярачыко гэйылӄэтлинэт рымайӈавъёттэ и’гыт. Эвын кыеквъэт и’гыт – гэмэлетлин, ы’лятычгатык гэплыткулин. Ынраӄ-ым ынӄоры гэлыръочгатлен, ынӄо нэмэ гэнйылгэтлин, люӈынвилычьэтэ гитлин,галгэпэӈаёо’ръочгатлен. И’гыт ӈалвыльэты гэлӄытлинэт торпэӈаёо’ръочгатык. Ынкъам и’гэ ӈэлвыл галгэнмытколен ярак гыролмакы. Наӄам и’гин инэнмэйӈэвыльин ытръэч ыннэн ӈээкык. Ынӄоры ынкават и’гэ ӈэлвыл, тымыткоплыткок, ганвэтгавлен гагтатлен, гэлгинйыӄунтэвлин, лыгэтаӈавээнвыӈ гэнлелин. Ынӄоры мэлетгъи. Яральа-ым ӄораӈы, тымыткойвыё ярак гыролмакы, нэнумэкэвъюугъэн - лыгэн-ым ӈан мэчынкы льэлеӈитйыръын. Наӄам ӈэлвыл льук налвавын, ымыӈ уйӈэ эвинвыкэ - пэӈаёо’та эвытрыкэ гэтчылинэт. Ӄынвэрэвыр люур ытлеӈи пыкиргъи. Ынӄо ытленъютэ ивнин ынинэльын:
―Ынӈывальэгыт ытлён. Тивыркынигыт, аӄорака нэрэтчыгыт.
Ынинэльэ ивнин:
―А’мын ӄун-ым,миӈкыри митык? Гым наӄам вай уйӈыльигым аӄорагынрэтыльыкыльэгым.
Мэчичьу ытлеӈи нывэнвыкоргавӄэн ынкъам нивӄин: рэӄулымӈэ вэты ынан и’гыт нынмэйӈэвнинэт, тэӈэӈэлвыльыкэ нъэлгъи.
Наӄам ытленъюн ӈэлвыл нылгивылтувъиткуӄин, ныӄупӄэтӄин э’ӄэрэӈэ, уйӈэ авээнвыка. Ӄынвэр гыроръогъэ. Энмэч ынӄо ваамръогты тылигъи. Энмэч-ым гэлетвылин. Ӄынвэрэвыр кыеквъэт ӄол итгъэт. Кыевык ӈээкык энъычайпатчыӄэквъэ ынкъам тытлынпатгъэ. Люур ынраӄ вай ӈалвыльычгын гининилин рагролмыӈӄачайпы, рыпэт ӈээкык эмчеӈыттэ гапэӄэтатлен. Ынӄо кытгынтырасӄэквъэ. Ытлыгын ивнин:
―Колё а’мын ӄынур ӈан лыгимэлмургин ӈэлвыл тыльугъэн.
Ытлыгэ ивнин ӈээкык:
―А’мын чамъам. Тэленъеп нэткугъэн итык мургин ӈэлвыл.
Лыгэнэвыр ӈээкык пыннэквъи. Ӄынвэрэвыр этъоӄайыӄын льунинэт ӈээккэтэ ыргинэт эвлыльычымӈат, кытгынтыгаляльыт тытлык. Лыгэнэвыр элкылнинэт ӈээккэтэ. Лыгэнэвыр ытлыгын ивнин:
―А’мын ӈаан ӄыгитэ, ӄыгитэ мургинэт чымӈат.
Лыгэнэвыр эӄылпэ ытлыгын авэръэпыгъэ, лыгэнэвыр ӈытогъэ. Ытлыгэ ивнин нээкык:
―Епэчги раӄаеквэйӈэпы вытку ӈаан вылтининиркын малӄырымэн мургин ӈэлвыл.
Ытлыгэ ивнин ӈээкык:
―Ако вынэ кыргам-ым элкылыркынэт мургинэт ӄаат.
Ӈээккэтэ ивнин:
―Ии, тэлкырыркынэт мургинэт ӄаат.
Ивнин ӈээкык ытлыгэ:
―Китаӄун-ым гым яалӄаагты мылӄытык.
Нылеӄин ытлён. Ӄынвэрэвыр яалӄаачгын ымэнэнэта итгъи раӄаеквэйӈэпы. Ынӄор-ым эвыӈӈогъэ:
―Колё а’мын ивкэ гымнинэт ӄлявылтэ мыльуркынэт.
Люур эвын ынӄэн ӈирэнъигэ яалӄор нагтатӄэн. Ынӄор-ым и’гэ нэльугъэн ынпыначгын. Лыгэнэвыр ягнагъат и’гыт. Рырынгээвынвык вакъогъат. Пынлёнэнат ынпыначга и’гыт рымайӈавъёттэ :
―Колё а’мын рай мэӈӄо еттык?
И’гэ нивын:
―Ӈанӄэн-ым Откынгыпы.
Ынпыначга ивнинэт:
―А’мын ӈанӄэн нутэнут тэнрэӈыльу гатвален?
И’гэ нивын:
―Ытръэттэгын тэнрэӈыльу гатвален. Лыгэн-ым наӄам ӄынур люӈӄупӄэтэ гитлин. Рэквытти таӈымыльо гэӄэюульэтлинэт. Ымыӈ ыннэн ӄэюуӄэй люӈвъильын.
Ынӄо и’гэ нивын:
―А’мын-ым ӄынвэр-ым мытраялгыты ынкъам гыт ӄыръилеги. Эченур ӈирэӄ эвынъысӄэӄут ӄэймитгынэт.
Ынпыначга ивнинэт:
―Ии, лыгэн трэръилегъэ ынкъам ӈирэӄ эвынъысӄэӄут трэйминӈынэт.
Ынӄо вэтгавыплыткогъат. Ынпыначга и’гыт ивнинэт:
―Ик. А’мын-ым ӄырагтытык. Э’тки вынэ о’тчой, ынан гымнан ӈэлвыл трагтатыткоркын.
―Лыгэнэвыр и’гыт рагтыгъат. Ынӄо пыкиргъэт ярак. Ынпыначгэн ӈээккэтэ рыӄамэтвальавнэнат. Ынӄо ӄэмиплыткук йылӄэтгъэт. Ынӄо, кыевык и’гыт, ялгытгъат. Муусӄинмич ӈирэӄэвэ и’гэ э’рамӈыляннэн ынпыначгэн ытлеӈи, лыгэгтэнанӄопӄавыльын. Наӄам э’рамӈылятъё ӄысӄычыӈ гэнъэтлин. Гагтэнанӄопӄавлен. Ӄынвэр чейвэ э’рагтыгъат. Пыкиргъэт эрагтыльыт.
Ытленъютэ ивнин ынинэльын:
―Колё а’мын наӄамынраӄ мэӈӄо ӈэлвыл гынин нэрэтын?
Ынинэльэ ивнин:
―Ӈанӄэн-ым ӈан Откынгыпы нэрэтын.
Ынӄо ынинэльын и’рэгъи. Лыгэнэвыр ӈирэӄ эвынъысӄэӄут эйминнинэт. Колё ытлеӈи инэнӄупӄэвыльын наӄам ытръэттэгын нэкэвкитӄин чама колё нэӄинэтӄин. Чит-ым тыркыльылӄылеты ванлягъэ ытлеӈи. Ынинэльэ ивнин:
―Миӈкыри ӄун гэвэты, наӄам ӈан-ым гымнан гыт тылваквыт ӄылявылванляк. Юрэӄ чама гымнинэт ӄлявылтэ рэӄын ривӈыт. Игыт-ым эмӈээккэльигым. Гыт тылваквыт ӄылявылванляк. Чама ӄынур-ым ӈан гым гынан гэнанчаатвавыплыткойгыт. Гымнин нэмыӄэй чит, амынан ӈээкык вама, ӈэлвыл нъытэлпыгъэн.
Ынӄо энмэч ӄол и’ны рыӈавтыӈаннэн. Еп-ым нинэринэльуӈӄин ӄол. Ытръэч лымӈыл.